Η βία και παρενόχληση στον εργασιακό χώρο αποτελούν φαινόμενα που, αν και δεν είναι καινούργια, συνεχίζουν να εμφανίζονται με νέες μορφές και μεγαλύτερη ένταση, ιδίως σε περιόδους κοινωνικής ή οργανωσιακής αστάθειας. Είτε είναι εμφανείς είτε συγκαλυμμένες, έχουν βαθύ και διαβρωτικό αντίκτυπο τόσο στα άτομα όσο και στους οργανισμούς. Ως οργανωσιακή coach, έχω βρεθεί πολλές φορές αντιμέτωπη με φαινόμενα βίας ή κακοποίησης στο εργασιακό περιβάλλον, άλλοτε ανοιχτά εκδηλωμένα και άλλοτε αθέατα, βουβά. Τα παρακάτω μαθήματα δεν είναι θεωρητικά. Είναι βιώματα, ερωτήματα, λάθη και σταδιακές συνειδητοποιήσεις που με οδήγησαν σε μια βαθύτερη κατανόηση της δυναμικής της βίας και της θεραπευτικής δύναμης της υποστήριξης.
Σε αυτό το άρθρο:
- Η πρόληψη γίνεται στο παρόν, όχι εκ των προτέρων
- Η βία είναι ενστικτώδης αντίδραση και μέρος κάθε κουλτούρας «από προεπιλογή»
- Το τραύμα δεν προκαλείται από το γεγονός, αλλά από την αβοηθησία
- Η αυτοδικαίωση (self-righteousness) συχνά εντείνει το τραύμα
- Η πολιτική ορθότητα είναι χρήσιμο εργαλείο, αλλά ανεπαρκές στο πεδίο
- Το θύμα χρειάζεται ενδυνάμωση, όχι υπεράσπιση
- Η ηγεσία δημιουργεί το πλαίσιο ασφάλειας ή το κενό
- Παθολογικοποιούμε το διαφορετικό, αντί να το συμπεριλάβουμε
- Ας μην ξεχνάμε…
Συχνά μιλάμε για την «πρόληψη της βίας» μέσω εκπαιδευτικών προγραμμάτων, πολιτικών, κωδίκων δεοντολογίας. Όλα αυτά είναι σημαντικά, αλλά δεν επαρκούν. Η πραγματική πρόληψη γίνεται στη στιγμή του πρώτου περιστατικού – όταν κάποιος αντιδρά, όταν κάποιος στέκεται, όταν κάποιος λέει: «Όχι, αυτό δεν είναι αποδεκτό εδώ». Η βιολογία του εγκεφάλου μας (Porges, 2011) δείχνει πως τη στιγμή της απειλής, το νευρικό σύστημα μπαίνει σε κατάσταση συναγερμού. Σε εκείνη τη στιγμή χρειάζεται η ανθρώπινη σύνδεση – κάποιος που να είναι «εκεί», ρυθμισμένος, υποστηρικτικός. Αν χαθεί αυτή η πρώτη ευκαιρία, οι συνέπειες βαθαίνουν.
Ακόμη και οι καλύτερες πολιτικές κατά της βίας, αν δεν υλοποιούνται τη στιγμή που πρέπει, δεν αποτρέπουν τις επιπτώσεις. Αυτό το μάθημα με δίδαξε να εντοπίζω τα «κομβικά σημεία παρέμβασης» στην καθημερινότητα των ομάδων. Εκπαιδεύω πλέον ηγέτες να αναγνωρίζουν τα μικροσήματα βίας, τις διακοπές ροής στην επικοινωνία, τις αλλαγές στη γλώσσα του σώματος. Είναι στις λεπτομέρειες που φυτρώνει το τραύμα, και επίσης στις λεπτομέρειες που γεννιέται η αλλαγή.
Το κατακλυσμιαίο συναίσθημα γίνεται μνήμη, και η μνήμη εν συνεχεία λειτουργεί ως τραύμα – εκτός αν παρέμβουμε τη στιγμή που συμβαίνει.
ευανθια κουρτμπουγιαννη
Η βία και παρενόχληση δεν είναι εξαιρέσεις – είναι η αρχική μας, ασυνείδητη αντίδραση στην απειλή. Σύμφωνα με τη θεωρία της Polyvagal (Porges, 2011), ο εγκέφαλος πρώτα αντιλαμβάνεται τον κίνδυνο και μόνο εάν νιώσει ασφαλής μπορεί να αντιδράσει κοινωνικά. Έτσι, σε ένα εργασιακό περιβάλλον με πίεση, ανασφάλεια ή ασάφεια, οι άνθρωποι είναι πιθανότερο να καταφύγουν σε επιθετικά ή παθητικοεπιθετικά μοτίβα συμπεριφοράς. Αυτό σημαίνει ότι, αν δεν καλλιεργηθεί συνειδητά μια κουλτούρα ασφάλειας και συμπερίληψης, η βία θα εμφανιστεί οργανικά.
Αυτό το φαινόμενο με οδήγησε να εστιάζω όχι απλώς στην αντιμετώπιση αλλά στην πρόβλεψη της βίας, σαν ένα σύμπτωμα της συλλογικής νευρολογικής μας απορρύθμισης. Η κουλτούρα που παραμένει ουδέτερη ως προς τη βία, τη θρέφει. Μόνο όταν η μηδενική ανοχή συνδυάζεται με μηχανισμούς αποφόρτισης, υποστήριξης και καθημερινής παρουσίας, μπορεί να μετατραπεί η τάση αυτή.
Όπως αναφέρει και η Judith Herman (1992), το τραύμα δεν αφορά μόνο αυτό που μας συνέβη, αλλά κυρίως το ότι ήμασταν μόνοι όταν μας συνέβη. Η απουσία υποστήριξης τη στιγμή του φόβου, της ντροπής ή της αηδίας είναι ο βασικός μηχανισμός μέσα από τον οποίο μια εμπειρία μετατρέπεται σε τραύμα. Όταν όμως υπάρξει μια ρυθμιστική/ εξισορροπιστική παρέμβαση, δηλαδή κάποιος που μας βλέπει, μας πιστεύει και μας συνοδεύει εκείνη τη στιγμή, η εμπειρία μπορεί να αφομοιωθεί και όχι να παγιωθεί ως τραύμα.
Η έννοια της μαθημένης αβοηθησίας (Seligman, 1975) επίσης εξηγεί πώς η αδυναμία παρέμβασης ενισχύει το αίσθημα ότι δεν μπορούμε να αλλάξουμε τίποτα. Αυτό εντείνεται από την οργανωσιακή σιωπή – τη σιωπή που προκύπτει όταν οι άνθρωποι πιστεύουν ότι το να μιλήσουν δεν θα φέρει αποτέλεσμα. Οι οργανισμοί που θέλουν να θεραπεύσουν το τραύμα πρέπει να ενισχύσουν την αίσθηση ελέγχου – να δείξουν ότι η φωνή έχει αντίκτυπο.
Η παρουσία ενός και μόνο συμμάχου μερικές φορές είναι το μόνο που χρειάζεται ένας ψυχικά υγιής εργαζόμενος, ώστε να παραμείνει ασφαλής και λειτουργικός.
ευανθια κουρτμπουγιαννη
Η τάση του παρατηρητή να εστιάζει στο «λάθος» και να το στηλιτεύει ηθικά, χωρίς να παρέχει ουσιαστική υποστήριξη ή αλλαγή του πλαισίου, είναι συχνή αλλά αναποτελεσματική. Αυτός ο ηθικός ατομικισμός συχνά έχει περισσότερο να κάνει με την ανάγκη του ίδιου να επιβεβαιώσει την ορθότητά του, παρά με ουσιαστική φροντίδα για το θύμα. Αντί για ενσυναίσθηση, επιτελείται κρίση. Αντί για αποκατάσταση, επιτείνεται η ντροπή.
Σε ομάδες όπου η αυτοδικαίωση είναι έντονη, παρατηρείται αυξημένη πόλωση. Οι άνθρωποι δεν αναζητούν λύση αλλά επιβεβαίωση της θέσης τους. Στις παρεμβάσεις μου, βοηθώ τα μέλη να καλλιεργήσουν τη διαλεκτική ενσυναίσθηση – την ικανότητα να δεις ταυτόχρονα το λάθος και τον άνθρωπο, το σύμπτωμα και την ανάγκη.
Ας μην αντιμετωπίζουμε ως μάρτυρες τα περιστατικά βίας και παρενόχλησης ως αφορμή επιβεβαίωσης της υψηλής μας ηθικής επίδοσης. Η ηθική επίδοση απαιτεί εντός τόπου και χρόνου παρουσία και δράση.
ευανθια κουρτμπουγιαννη
Σε θεωρητικό επίπεδο, οι αρχές της πολιτικής ορθότητας μπορούν να προσφέρουν ένα πλαίσιο ευαισθητοποίησης και σεβασμού. Ωστόσο, τη στιγμή που εκδηλώνεται μια πράξη βίας ή παρενόχλησης, οι παρόντες δεν λειτουργούν μέσα από αφηρημένες αρχές αλλά μέσα από συναισθήματα, φόβους και εσωτερικά μοτίβα. Χρειάζονται πρακτικά εργαλεία, εκπαίδευση στη συναισθηματική ρύθμιση, δεξιότητες διαμεσολάβησης.
Η πολιτική ορθότητα προσφέρει σημαντική ενημέρωση για την αναγνώριση των συστημικών αδικιών, αλλά δεν επαρκεί από μόνη της για την άμεση παρέμβαση. Συχνά βλέπω οργανισμούς που έχουν όλα τα «σωστά» κείμενα και δηλώσεις, αλλά ελάχιστη επίγνωση της σωματικής, συναισθηματικής και φραστικής γλώσσας της παρενόχλησης. Χρειάζεται η μετάβαση από τη θεωρία στην ενσώματη πράξη.
Η πολιτική ορθότητα δεν είναι στρατηγική παρέμβασης.
ευανθια κουρτμπουγιαννη
Η ενσυναίσθηση δεν σημαίνει «μιλώ για λογαριασμό σου», αλλά «είμαι δίπλα σου για να βρεις τη φωνή σου». Η μεγαλύτερη προσφορά που μπορούμε να δώσουμε σε ένα θύμα είναι να το στηρίξουμε στο να εμπιστευθεί τη δική του κρίση και εμπειρία, να βρει λέξεις να εκφραστεί και να ζητήσει υποστήριξη. Όταν το θύμα δε χρειάζεται πια να εξηγεί γιατί πονάει, αλλά του αναγνωρίζεται το βίωμά του, μπορεί να σταθεί και να διεκδικήσει με θάρρος.
Εδώ συναντώ συχνά το δίλημμα: να «προστατέψω» ή να «στηρίξω»; Η προστασία, αν δεν ζητηθεί, ενδέχεται να αναπαράγει την παθητικοποίηση. Η στήριξη, όμως, περιλαμβάνει ρίσκο, αβεβαιότητα και κυρίως πίστη στον άλλο. Αυτή η εμπιστοσύνη είναι το πιο θεραπευτικό μήνυμα: «βλέπω ότι είσαι ικανός να τα καταφέρεις».
Ακόμα και ένας συνειδητός και εμπρόθετος θύτης αποθαρρύνεται, όταν γνωρίζει ότι δεν μπορεί να ελέγξει το θύμα που επέλεξε.
ευανθια κουρτμπουγιαννη
Οι ηγέτες συχνά πιστεύουν πως δίνοντας χώρο στα ταλαντούχα στελέχη, προάγουν την αυτονομία και τη δημιουργικότητα. Αυτό όμως μπορεί να εκληφθεί ως εγκατάλειψη, και ο “κενός” χώρος που αφήνουν, να γίνει αντικείμενο μάχης εξουσίας. Η θεωρία των συστημάτων (Bowen, 1978) δείχνει πως η παρουσία ή η απουσία του ηγέτη επηρεάζει άμεσα τη ρύθμιση ολόκληρης της ομάδας.
Η δική μου δουλειά εδώ είναι να εκπαιδεύσω τους ηγέτες να αντιληφθούν πότε η απόσυρση είναι γενναιοδωρία και πότε φόβος. Να τους βοηθήσω να επανεγκατασταθούν στο σύστημα με έναν τρόπο που δεν ελέγχει αλλά κρατά, που δεν κυριαρχεί αλλά εμψυχώνει. Η ηγεσία είναι ρυθμιστική δύναμη – είτε το γνωρίζει είτε όχι.
Ο χώρος που αρνούμαστε να αξιοποιήσουμε, ενώ μας αναλογεί, παύει να μας αναλογεί.
ευανθια κουρτμπουγιαννη
Σήμερα, ζούμε σε ένα πλαίσιο αυξημένης ψυχολογικής επιβάρυνσης, με αποτέλεσμα να έχουμε χαμηλότερα ψυχικά αποθέματα για συνύπαρξη με το διαφορετικό. Αντί να καλλιεργούμε ανθεκτικότητα και περιέργεια για το «άλλο», συχνά το παθολογικοποιούμε: «έχει πρόβλημα», «είναι τοξικός», «είναι ναρκισσιστής» – απλά και μόνο επειδή διαφωνεί μαζί μας ή διαφέρει.
Αυτή η στάση δεν είναι φροντίδα, είναι νέου τύπου αποκλεισμός. Οι οργανισμοί σήμερα χρειάζονται ψυχοεκπαιδευτικά προγράμματα που θα εκπαιδεύσουν τους ανθρώπους όχι μόνο στο να λειτουργούν, αλλά στο να συναντώνται – ουσιαστικά, χωρίς άμυνες. Σε έναν κόσμο όπου η διαφορετικότητα γίνεται πεδίο μάχης, η ενσυναίσθηση και η ψυχολογική ωριμότητα είναι επαναστατικές στάσεις.
Το παράδοξο της εποχής μας είναι η επιταγή για συμπερίληψη, ενώ ταυτόχρονα η διαφωνία αντιμετωπίζεται με στιγματισμό και δολοφονίες χαρακτήρων.
ευανθια κουρτμπουγιαννη
Ως coach, δεν μπορώ να αλλάξω ολόκληρα συστήματα από μόνη μου. Μπορώ όμως να συμβάλω στην ανάπτυξη ανθρώπων που θα σταθούν με γενναιότητα, ενσυναίσθηση και επίγνωση μπροστά στη βία. Αυτά τα μαθήματα, γεννήθηκαν μέσα από την εργασία μου, μέσα από ιστορίες ανθρώπων που είχαν το θάρρος να μιλήσουν και από ομάδες που βρήκαν τρόπους να μετασχηματίσουν το τραύμα σε σύνδεση.
Αν το τραύμα γεννιέται στη σιωπή, η θεραπεία γεννιέται στη σχέση. Αν η βία τρέφεται από το φόβο, η αλλαγή τρέφεται από την παρουσία. Και σε αυτό, υπάρχει ελπίδα.
Η βία και η παρενόχληση δεν είναι μόνο δομικά προβλήματα – είναι σχεσιακές και συναισθηματικές πραγματικότητες που απαιτούν ενσώματες και συμπονετικές απαντήσεις. Αν θέλουμε να οικοδομήσουμε χώρους εργασίας όπου οι άνθρωποι ευδοκιμούν, πρέπει να σταματήσουμε να αντιμετωπίζουμε την κακοποίηση ως ανωμαλία και να αρχίσουμε να την αντιμετωπίζουμε ως επείγουσα έκκληση για βαθύτερη σύνδεση, για πιο τολμηρή ηγεσία και για συλλογική επούλωση και αποκατάσταση.
- Bowen, M. (1978). Family Therapy in Clinical Practice. New York: Jason Aronson.
- Herman, J. L. (1992). Trauma and Recovery: The Aftermath of Violence–From Domestic Abuse to Political Terror. New York: Basic Books.
- Porges, S. W. (2011). The Polyvagal Theory: Neurophysiological Foundations of Emotions, Attachment, Communication, and Self-Regulation. New York: W. W. Norton & Company.
- Seligman, M. E. P. (1975). Helplessness: On Depression, Development, and Death. San Francisco: W.H. Freeman.