Μεγάλο ποσοστό των δυσκολιών που αντιμετωπίζουμε στις σχέσεις μας ως ενήλικες είναι αποτέλεσμα της αναπαραγωγής σχημάτων σκέψης, συναισθημάτων και συμπεριφοράς, τα οποία αναπτύξαμε κατά την πρώτη μας ανθρώπινη σχέση, αυτήν με τον σημαντικότερο ενήλικα για την επιβίωσή μας ως νεογνά και βρέφη – συνήθως τη μητέρα μας. Η εμπειρία αυτής της πρώτης μας σχέσης μας δίδαξε τι είναι ζωή και πώς να την αναζητούμε – άλλοτε συνδέοντάς την με εκφράσεις υγιούς αγάπης κι άλλοτε συνδέοντάς την με καταστάσεις αγωνίας, φόβου, ματαίωσης και θλίψης.
Ο Daniel Goleman, ψυχολόγος ο ίδιος και πλέον ειδικός συγγραφέας σε θέματα συναισθηματικών και κοινωνικών δεξιοτήτων, οριοθετεί την ανθρώπινη αγάπη βάσει τριών συνυπαρχόντων σε κάθε αγαπητική σχέση συναισθημάτων:
- Την προσκόλληση – είναι αυτό το συναίσθημα που, ενδεικτικά, σε περιστάσεις ευαλωτότητάς μας θα μας στρέψει στην αναζήτηση των ατόμων με τα οποία έχουμε αναπτύξει αυτόν το συναισθηματικό δεσμό. Εν ολίγοις είναι οι άνθρωποι εκείνοι, η συναναστροφή με τους οποίους μας καθησυχάζει και μας χαροποιεί – ό,τι ακριβώς δηλαδή κάνει και η μητρική θαλπωρή για το βρέφος.
- Την επιθυμία – είναι το συναίσθημα εκείνο που με πιο ενστικτώδη τρόπο μας τρέπει προς την επιβίωση, αρχικά τη δική μας και στη συνέχεια του είδους μας. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι σχήματα σωματικής συμπεριφοράς και συναισθηματικής εναρμόνισης που παρατηρούνται στα βρέφη, τα οποία προσπαθούν να έλξουν τη μητέρα τους σε εκείνα, παρατηρούνται και μεταξύ εραστών. Θα μπορούσαμε να ονομάσουμε αυτήν τη βαθύτατη επιθυμία ως επιθυμία για ζωή – και όχι απλώς σεξουαλική επιθυμία, όπως την εννοούμε συνήθως με καθημερινούς όρους.
- Τη φροντίδα – είναι το συναίσθημα εκείνο που μας ωθεί να συναισθανόμαστε, να ενδιαφερόμαστε βαθιά και να φροντίζουμε τους ανθρώπους μας. Η φροντίδα μας είναι η απάντηση στην προσκόλληση των ανθρώπων μας σε εμάς και αντιστρόφως. Αρχικά τη βιώνουμε ως παρατηρητές – παρατηρούμε τους σημαντικούς Άλλους μας να μας φροντίζουν, και στη συνέχεια τους μιμούμαστε κι εμείς. Κι έτσι, ενώ η προσκόλληση και η επιθυμία παρατηρούνται ήδη στις πρώτες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις της ζωής μας, η φροντίδα αρχίζει να κάνει την εμφάνισή της λίγο αργότερα, όταν πλέον έχουμε αρχίσει να αποκτούμε αυτενέργεια μέσα σε ένα περιβάλλον που μας εμπνέει ελευθερία και ασφάλεια.
Αυτό που ίσως φαίνεται παράδοξο εξ’ αρχής είναι ο «εγωκεντρικός» χαρακτήρας της προσκόλλησης και της επιθυμίας, σε αντίθεση με τη φροντίδα, η οποία στρέφει την προσοχή μας στον Άλλο με αποτέλεσμα συμπεριφορές αλτρουισμού, αλληλεγγύης, ακόμα και αυτοθυσίας. Ωστόσο το παράδοξο υποχωρεί, αν αναλογιστούμε ότι και η φροντίδα αποτελεί εξίσου προαπαιτούμενο για την επιβίωσή μας ως άτομα (όχι μόνο ως είδη).
Συγκαταλεγόμαστε στα ζώα της φύσης που είναι αγελαία· σήμερα μάλιστα γνωρίζουμε ότι ένας τραυματισμός-απειλή για τη ζωή μας και η απόρριψή μας από τους «δικούς μας ανθρώπους» πυροδοτούν παρόμοια επώδυνα συναισθήματα με τον ίδιο τρόπο και εμπλέκοντας τα ίδια κυκλώματα νευρώνων στον εγκέφαλό μας. Η εμπειρία του κινδύνου για την ζωή μας από ένα τραύμα δε διαχωρίζεται από εκείνη της απόρριψης, της απομόνωσης και της μοναξιάς (όχι τη μοναχικότητα).
Γίνεται λοιπόν έτσι εμφανές ότι φροντίζοντας τους άλλους, από τους οποίους εξαρτάται η ζωή μας, φροντίζουμε και εμάς τους ίδιους. Και αγαπώντας εμάς, είμαστε σε θέση επίσης να αγαπήσουμε και τους άλλους. Τα πράγματα όμως περιπλέκονται, όταν οι πρώιμοι δεσμοί μας, η πρώτη μας εμπειρία προσκόλλησης, δε μας προσέφεραν την ασφάλεια που χρειαζόμασταν στο ζενίθ της ευαλωτότητάς μας ως νεογνά και βρέφη.
Προσκόλληση, επιθυμία και φροντίδα είναι ελληλεξαρτώμενες και αλληλεπηρρεαζόμενες, με αποτέλεσμα τα διαταραγμένα σχήματα προσκόλλησης να έχουν άμεσο αντίκτυπο και στην επιθυμία που μας καθοδηγεί στην αναζήτηση συντρόφου αλλά και στην ικανότητά μας να φροντίσουμε ουσιαστικά τους ανθρώπους που αγαπούμε. Για την ασφαλή προσκόλληση και για τις μη ασφαλείς παραλλαγές της θα μιλήσουμε όμως στο επόμενο άρθρο μας για τις ανθρώπινες σχέσεις.