Έχοντας ήδη αναφερθεί στα στάδια της ηθικής ανάπτυξης του ανθρώπου και τις ιδιαίτερες προκλήσεις που απαντώνται στη διατύπωση ηθικών κρίσεων σε εταιρίες, οργανισμούς και άλλες συλλογικότητες στο τρίτο αυτό άρθρο της θεματικής για την ηθική ανάπτυξη θα αναφερθώ σε τρόπους με τους οποίους μπορούμε να υποστηρίξουμε την ηθική αυτονομία ατόμων και ομάδων.
Στο υπερσυμβατικό-αυτόνομο επίπεδο της ηθικής ανάπτυξης κατά τον Kohlberg ο άνθρωπος πλέον έχει υπερβεί την ωφελιμιστική υπακοή στις επιμέρους κοινωνικές πιέσεις και τις επιταγές της έννομης τάξης. Η ηθική του κρίση έχει θεμελιωθεί σε πανανθρώπινα αναγνωρισμένες και αποδεκτές αξίες και ιδανικά, τα οποία καθοδηγούν τη συμπεριφορά του. Η διαδικασία της διεύρυνσης της συστημικής του θεώρησης εξαρτάται άμεσα από την παράλληλη ή ολοκληρωμένη ανάπτυξη ενδοπροσωπικών και διαπροσωπικών δεξιοτήτων, χωρίς τις οποίες η ηθική αυτονομία είναι μάλλον ανέφικτη.
Η αυτοηγεσία, περισσότερο ίσως από κάθε άλλη δεξιότητα, είναι αυτή που δίνει στο άτομο τη μεγαλύτερη ώθηση προς την ηθική αυτονόμηση.
Η αυτοηγεσία ως δεξιότητα είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένη στους ανθρώπους που χαρακτηρίζονται ως ευσυνείδητοι. Μπορεί κανείς να την παρομοιάσει με ένα κράμα ενδοπροσωπικών δεξιοτήτων:
- αυτοεπίγνωση
- αυτορρύθμιση
- αυτογνωσία
- αυτοπεποίθηση
- αυτοπαρακίνηση
Η κατά το δυνατόν αντικειμενική παρατήρηση του εαυτού, ο έγκαιρος αυτοέλεγχος, η αναγνώριση και επίγνωση των προσωπικών μας χαρακτηριστικών (δυνάμεων, ταλέντων και αρετών, όπως και αδυναμιών) και η πίστη μας σε αυτά μπορούν να αποτελέσουν σταθερό κίνητρο για την καλλιέργεια ηθικών στάσεων και να οδηγήσουν σε μια υγιή αντίληψη και σύνδεση με τους άλλους, βοηθώντας στην ενδυνάμωση και διαπροσωπικών ικανοτήτων όπως:
- ενσυναίσθηση
- ενδιαφέρον
- κοινωνική γνώση
- κοινωνική επιρροή
- επικοινωνία και αυτοπαρουσίαση
Χτίζοντας επομένως τόσο σε γνωστικό όσο και σε συναισθηματικό επίπεδο μία υγιή σχέση με τον εαυτό και με τους άλλους, το άτομο είναι σε θέση να συνδέσει την καθημερινή του εμπειρία με την εμπειρία των γύρω του, να διακρίνει και να αναγνωρίσει τις κοινές και διαχρονικές αλήθειες που διέπουν τη δική του ζωή όπως και κάθε άλλη, και να σκεφτεί, να κρίνει και να πράξει με γνώμονα εκείνες.
Ολοκληρώνοντας αξίζει να γίνουν δύο σημαντικές διευκρινίσεις: Πρώτον, η ηθική αυτονομία δεν αποτελεί απειλή για την έννομη τάξη (συμβατικό επίπεδο)· ο ηθικά αυτόνομος άνθρωπος σε μια δημοκρατική κοινωνία κρίνει και πράττει έννομα, παρότι τα κριτήριά του δεν είναι συμβατικά. Και δεύτερον, δεδομένου ότι η ηθική ανάπτυξη είναι μια διά βίου διαδικασία, καλό είναι να προωθείται όσο το δυνατόν νωρίτερα στη ζωή του παιδιού – επενδύοντας, όπως προαναφέραμε, τις προσπάθειές μας στο χτίσιμο πρωτίστως υγιών σχέσεων, μέσα από τις οποίες το παιδί θα αποκτήσει ανάλογη σχέση με τον εαυτό του, αλλά και μια σταθερά θετική εικόνα για τον κόσμο στον οποίο ανήκει, ώστε ως ενήλικας να τον σεβαστεί και να τον προστατέψει.