Η ηθική ανάπτυξη είναι μία αέναη πρόκληση για οποιαδήποτε προσπάθεια αυτοβελτίωσης αλλά και ενδυναμωτική παρέμβαση (coaching ή άλλη) σε ατομικό και οργανωσιακό επίπεδο. Η πρόκληση έγκειται στο γεγονός ότι σε αντίθεση με άλλα είδη ανάπτυξης, η ηθική ανάπτυξη συντελείται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Ενδέχεται δε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας να βρίσκονται σε χαμηλότερα επίπεδα από ό,τι νεαρά άτομα ή ακόμα και παιδιά. Παρακάτω θα εξηγήσω πώς αναπτυσσόμαστε ηθικά και ποια είναι τα διακριτά στάδια αυτής της διαδικασίας.
Η ηθική μας ανάπτυξη ορίζεται από την απάντηση που δίνουμε στο τι είναι σωστό και τι λάθος και τη συμπεριφορά που τη συνοδεύει.
Η ηθική ανάπτυξη συντελείται μέσω των διαφορετικών ηθικών προκλήσεων που αντιμετωπίζει ένας άνθρωπος σε επίπεδο εμπειρίας και συμπεριφοράς κατά τη διάρκεια της ζωής του και αφορά την αναπτυσσόμενη αίσθηση του ατόμου για το τι συνιστά σωστό και τι λάθος. Υπόκειται σε εξωτερικές επιδράσεις, βασίζεται στην οικοδόμηση της έννοιας της δικαιοσύνης και αφορά την ηθική του κρίση (και όχι την «αυτόματη» ή/ και κατά συνθήκη υιοθέτηση επιμέρους αξιών του περιβάλλοντος).
Η ηθική ανάπτυξη εξαρτάται από την προσαρμογή του τρόπου σκέψης και συμπεριφοράς του ατόμου κατά την εμπειρία όλο και πιο πολύπλοκων ηθικών προκλήσεων και διλημμάτων. Ανάμεσα στην ηθική κρίση και την ηθική συμπεριφορά ωστόσο παρεμβάλλονται και άλλοι ψυχολογικοί παράγοντες όπως το συναίσθημα, η βούληση και η δύναμη του Εγώ.
Το επίπεδο στο οποίο βρισκόμαστε μπορεί να «ανέβει», όσο δυσκολεύουν τα ηθικά διλήμματα στα οποία καλούμαστε να ανταποκριθούμε αποτελεσματικά, όχι μόνο για τον εαυτό μας, αλλά προοδευτικά για τους γύρω μας και τελικά για την ανθρωπότητα εν γένει.
Το επίπεδο της ηθικής μας ανάπτυξης έχει επίσης άμεσο αντίκτυπο στο πώς γίνεται αντιληπτός ο Άλλος (ανάπτυξη ενσυναίσθησης, δυνατότητα βίωσης ενοχών και διεύρυνση του οπτικού πεδίου από το Εγώ στο Εγώ – Εσύ – Εμείς).
Παρακάτω περιγρφω εν συντομία τα έξι στάδια ηθικής ανάπτυξης που παρατήρησε και προσδιόρισε ο αμερικανός γνωστικός ψυχολόγος Lawrence Kohlberg βάσει του τρόπου με τον οποίο διαχειρίζονται οι άνθρωποι ηθικές προκλήσεις και διλήμματα:
Προσυμβατικό επίπεδο: Απάντηση στους πολιτισμικούς κανόνες στη βάση μιας ηδονιστικής ερμηνείας του σωστού και του λάθους, της ισχύος και της εξουσίας. Τα ηθικά διλήμματα γίνονται αντιληπτά ως συγκρουόμενες ατομικές ανάγκες και είτε υπερισχύει αυτή του δυνατότερου (στάδιο 1), είτε αποδίδεται δικαιοσύνη βάσει όρων αγοραπωλησίας και ατομικής ωφελιμιστικής προοπτικής (στάδιο 2).
- –Στάδιο 1: Πρσανατολισμός τιμωρίας και υπακοής: Οι φυσικές συνέπειες μιας πράξης στο άτομο καθορίζουν το τι είναι σωστό και τι λάθος. Αποφυγή τιμωρίας και αδιαμφισβήτητη υποχώρηση στον δυνατότερο (όχι υπακοή στην εξουσία βάσει ηθικών αξιών).
- Στάδιο 2: Συντελεστικός – σχετικιστικός προσανατολισμός: Ως σωστό ορίζεται ό,τι εξυπηρετεί την ατομική ανάγκη, ενίοτε και τη συλλογική, αλλά πάντα σε πρακτικό επίπεδο και υπό όρους αμοιβαιότητας και δικαίου ανάλογους της αγοραπωλησιακής διαδικασίας, χωρίς ύπαρξη αφοσίωσης, ευγνωμοσύνης ή ουσιαστικής δικαιοσύνης.
Συμβατικό επίπεδο: Συμμόρφωση προς τους κανόνες και τις προσδοκίες της ομάδας (οικογένεια, τάξη, έθνος) στην οποία ανήκει το άτομο και δικαίωσή τους μέσω της ταύτισης του ατόμου με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας, ανεξαρτήτως συνεπειών. Τα ηθικά διλήμματα που παρουσιάζονται τώρα επιλύονται στη βάση της διατήρησης των διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ των ατόμων (στάδιο 3) ή των μελών της ομάδας/ κοινότητας (στάδιο 4). Η εξουσία είναι αυτή που αποφασίζει τι είναι σωστό και τι λάθος λαμβάνοντας τη νομιμότητά της από την ομάδα («το νόμιμο είναι και ηθικό»).
- Στάδιο 3: Ο προσανατολισμός της διαπροσωπικής αρμονίας: Ως σωστό ερμηνεύεται αυτό που ικανοποιεί τους Άλλους στη βάσει στερεοτυπικών προτύπων καλής συμπεριφοράς. Για πρώτη φορά η πράξη αρχίζει να αξιολογείται και βάσει της πρόθεσης του υποκειμένου («είχε καλή πρόθεση, άρα δε φταίει και τόσο…»).
- Στάδιο 4: Ο προσανατολισμός «νόμου και τάξης»: Η σωστή συμπεριφορά είναι η επιτέλεση του καθήκοντος, η υπακοή στην εξουσία και σε προδιαγεγραμμένους κανόνες στο όνομα της διατήρησης της έννομης τάξης.
Υπερσυμβατικό-Αυτόνομο επίπεδο: Σε αυτό το επίπεδο το άτομο αρχίζει να προσδιορίζει ηθικές αρχές και αξίες με εγκυρότητα και εφαρμογή ανεξάρτητη από το ίδιο, τις ομάδες στις οποίες ανήκει και τις εξουσίες τις οποίες αναγνωρίζει. Ενίοτε ξεκινά με έναν εφηβικής χροιάς ηθικό μηδενισμό, όταν το άτομο αρχίζει να αντιλαμβάνεται τη σχετικότητα των επιμέρους κοινωνικών αρχών και νόμων και πριν αντιληφθεί ότι αυτές οι αξίες και οι νόμοι (οφείλουν να) υπακούουν σε ευρύτερες, καθολικές και πανανθρώπινες ηθικές αξίες.
- Στάδιο 5: Ο νομικιστικός προσανατολισμός του κοινωνικού συμβολαίου: Υπό την κοινωνική ωφελιμιστική οπτική των δημοκρατικών διαδικασιών για την επίτευξη ενός κοινωνικού συμβολαίου βάσει καθολικών ατομικών δικαιωμάτων και δεδομένων συλλογικά αναγνωρισμένων, το άτομο αντιλαμβάνεται την υποδεέστερη υποκειμενικότητα της ατομικής γνώμης και των ατομικών αξιών και την αναπροσαρμοστική ιδιότητα του κοινωνικού συμβολαίου προς όφελος της κοινωνίας στο σύνολό της. Δεν υπάρχει πλέον «νόμος και τάξη».
- Στάδιο 6: Ο προσανατολισμός των παγκόσμιων ηθικών αξιών: Το άτομο κρίνει κατά συνείδηση, έχοντας επιλέξει το ίδιο τις προσωπικές του αξίες με κριτήρια το λογικό τους νόημα, την καθολικότητα και τη συνέπειά τους. Οι αξίες αυτές είναι αφηρημένες και προσανατολισμένες σε πανανθρώπινες έννοιες όπως η δικαιοσύνη, η ισότητα, η αμοιβαιότητα, η αξιοπρέπεια και τα ανθρώπινα δικαιώματα εν γένει.
Αξίζει να αναλογιστούμε τα κριτήρια με τα οποία ως άτομα διατυπώνουμε τις προσωπικές μας ηθικές κρίσεις, βάσει των οποίων και πράττουμε. Είναι βασισμένες στο προσωπικό μας όφελος, στο όφελος της ομάδας των «δικών μας ανθρώπων» ή διέπονται από πανανθρώπινες αξίες;
Στο δεύτερο άρθρο της σειράς του Ζην ΕνΔυνάμει για την ηθική ανάπτυξη θα προχωρήσουμε στην αποτύπωση της παραπάνω ηθικής «διαδρομής» μέσα σε συλλογικότητες, εταιρίες και οργανισμούς.